Micky Piller

Ik heb al eens eerder geschreven over de voordelen van het conservatorschap in een aan Escher gewijd museum: je krijgt allerlei leuke vragen waar ik nooit op was gekomen en die me aan het denken zetten over zijn werk. Mensen bieden dingen aan en een enkele keer kunnen we een onverwachte aankoop doen. Zo kregen we onlangs de mogelijkheid een prachtige onbekend werk op papier uit maart 1924 te kopen.

M.C. Escher besloot al vroeg graficus te worden en geen schilder of beeldhouwer. Uiteindelijk maakte hij 449 prenten. Hij maakte ongeveer vijf maal meer houtsneden en houtgravures dan litho's.

Heeft u wel eens een droom gehad waarin u verdwaalt in een trappenhuis of niet meer uit het gebouw kunt komen waar u zich bevindt? Freudianen en andere kenners van onze diepere drijfveren willen dat voor u verklaren. Maar er is er maar één die u kan laten zien wat u in zo’n droom voelt: M.C. Escher.

Hoewel de prent Dag en nacht meer dan 650 keer door Escher is afgedrukt, is de minder afgedrukte Lucht en water I ongetwijfeld een van de bekendste werken bij het grote publiek. Deze houtsnede zien we op posters, bekers en dekbedden gereproduceerd en hij wordt vaak in reclames gebruikt. Van auto’s tot Escher-tentoonstellingen.

De spiegeling is een constante factor in het werk van Maurits Escher. Op zich is dit niet verwonderlijk, want iedere kunstenaar maakt wel eens een zelfportret. Escher sneed zijn eerste zelfportret toen hij nog in Arnhem woonde en gedurende zijn carriere bleef hij af en toe zelfportretten maken. Daarvoor gebruikt een kunstenaar doorgaans een gewone spiegel, maar Escher gebruikt ook andere spiegelingen.

Het zal u niet ontgaan zijn: 2014 stond bij Escher in Het Paleis en dus ook deze rubriek in het teken van de VERWONDERING. Nu is verwondering bij het grootste deel van onze bezoekers belangrijk bij de beleving van het werk van M.C. Escher. De technische vaardigheid om zulke onmogelijke dingen te laten zien, verbijstert iedereen.

"Als we deze prent in drie verticale banen verdelen, zijn de twee buitenkanten aanvaardbare werkelijkheden, maar in veel opzichten elkaars omkering. In de midden baan zijn de dingen onzeker en kunnen ze op twee verschillende manieren worden bekeken: een vloer is ook een plafond; een binnenkant is ook een buitenkant; bol is tegelijkertijd hol."

Een van de belangrijke thema’s in het werk van M.C. Escher is het perpetuum mobilé: de altijd doorgaande beweging - een beweging die door eigen kracht wordt opgewekt en in stand wordt gehouden. Zoals ik al eerder heb laten zien, is die eeuwig doorgaande beweging een thema dat Escher bezighoudt en vaak op de een of andere manier vorm krijgt.

Wie Wentelteefje ziet, is verbaasd over alle bijzondere details. Escher zegt altijd dat hij goed kan natekenen. Dit maakte mensen vaak aan het lachen, want hoe zit het met al zijn wonderlijke constructies?

Wie Escher noemt, denkt optische illusie. Hoe vaak zeggen onze bezoekers niet: 'Ach mevrouw, als puber zat ik al uren naar die prenten van Escher te staren om te ontdekken HOE hij mij nu eigenlijk in de maling nam.' Het is natuurlijk ook wonderlijk wat voor visuele grapjes hij met ons uithaalt.

De prent Zwaartekracht en de beroemde prent Relativiteit hebben meer gelijkenissen dan je in eerste instantie zou denken. Het mag op het eerste gezicht vreemd lijken dat zo’n typische Escher-ster in verband kan worden gebracht met de prent Relativiteit met de tuimelende trappen. Voor Escher zelf is dit minder bizar.

Escher gebruikt als bindend element een trappenhuis waarin de onderkanten niet zijn weggewerkt. De verbinding met de wereld buiten de prent loopt door pseudo-romaanse doorgangen. Doordat hij de elementen uit de architectuur die we allemaal kennen slinks combineert, aanvaarden we de onmogelijke constructies van deze prenten zonder te twijfelen. Vermoedelijk vallen ze in eerste instantie niet eens op.

De prenten van M.C. Escher zijn op verschillende manieren in groepen te verdelen. Je kunt werk bijeenbrengen omdat er kringlopen, spiegelingen of metamorfosen in voorkomen. Maar je kunt ook een verdeling maken op basis van vogels, reptielen, sterren en planeten of vlakvullingen.

We denken vaak dat de vroege prenten van M.C. Escher vooral met specifieke Italiaanse plaatsen zijn te verbinden. Maar dat is niet altijd het geval. In de periode 1925 - 1928 zie je Escher zijn vak ontdekken. Hij speurt en kijkt naar allerlei mogelijkheden, hij behandelt verschillende onderwerpen en onderzoekt de mogelijkheden om die weer te geven.

Herken je dit? Je loopt door een vertrouwde winkelstraat en ineens gebeurt er iets in een etalage: in een flits zie je een spiegelbeeld dat je niet kent. Het is een variant op het vertrouwde en bekende beeld waardoor je dag op zijn kop wordt gezet. Want dit andere, die flits, blijft in je hoofd hangen als vraag: wat zag ik daar nu?

Deze maand is het elf jaar dat ik bij Escher in Het Paleis conservator ben. Langzaam maar zeker raakte ik in deze tijd verknocht aan het werk, maar ook aan de persoon. Gelukkig zijn er behoorlijk wat prenten van Escher zelf: hij heeft namelijk wel 12 zelfportretten tussen 1917 en 1950 gemaakt!

Voor M.C. Escher is de vlakvulling na 1936 het ideale middel om zijn belangrijkste thema’s, eeuwigheid en oneindigheid, vorm te geven. Escher is onder de indruk van de verfijnde en soms gecompliceerde vlakvullingen die hij in Andalusië in 1922 en in 1936 ziet en natekent. Ze sluiten aan bij wat hij tussen 1919 en 1922 tijdens zijn opleiding tot graficus en vlak daarna had uitgeprobeerd.

Nog tijdens zijn opleiding aan de Haarlemse School der Maatschappij voor Bouwkunde en Kunstnijverheid krijgt Escher een opdracht van zijn vriend Aad van Stolk. Van Stolk is vijftien jaar ouder dan Escher. Ze kennen elkaar doordat Van Stolk in 1919 met Eschers vriendin Fiet Van der Does de Willebois, de zuster van zijn vriend Jan, is getrouwd. Fiet en Aad wonen in Huis ter Heide en Escher logeerde een aantal keer bij hen. Waarschijnlijk is toen het idee ontstaan dat hij houtsneden ging maken bij de licht ironische teksten van Aad.

In de ruim vierhonderd prenten van M.C. Escher is het reptiel, naast de vogel en de vis, een dier dat vaker in zijn werk voorkomt. Nadat Escher in mei 1937 zijn eerste vlakvulling in het werk Metamorphose I maakt, volgt in oktober van dat jaar Ontwikkeling I. Het is een intrigerende prent waarin een aantal dingen gebeuren.

De liefhebbers van de prenten van M.C. Escher zijn in een aantal groepen te verdelen. Als eerste natuurlijk de mensen die van optische illusies houden. De volgende grote groep zijn de wiskundigen, of iedereen die iets met wiskunde te maken heeft. Voor hen is Escher de meester die de 17 systemen van de vlakvulling optimaal heeft toegepast, waardoor....

In het werk van M.C. Escher speelt beweging op een aantal manieren een belangrijke rol. Bijvoorbeeld het perpetuum mobilé: de altijd doorgaande beweging. Er is nog een andere beweging die ik langzamerhand ontdekte: de beweging die je in je hoofd maakt om een speciale prent goed te begrijpen. Bij Andere wereld leidt dit tot een lichte verbijstering als je de moeite neemt langer bij het werk stil te staan. We kijken in de ruimte. Dat staat vast, maar hoe kijken we nu precies in deze ruimte?

"Gedurende de omzwervingen lijkt dat alles werkelijkheid, maar later in de herinnering erkent men dat het was als een droom; denk ik nu terug aan wat ik het voorjaar in Corsica doorleefde, herinner ik mij een geluid, een geur, een stemming, dan wordt mij de ontroering te machtig," Dit schrijft Escher in 1928 aan zijn jeugdvriend Bas Kist die inmiddels advocaat in Amsterdam is geworden. Escher reisde in juni 1928 samen met zijn schoonvader Arturo Umiker naar het Franse eiland.

Het is eind november als ik dit schrijf. De herfst kwam langzaam op gang dit jaar, het blad verkleurde laat en het duurde lang totdat het guur werd. Nu zijn de stormen en de regen begonnen, het is koud. Modderplas is een prent die bij deze tijd hoort. De prachtige kleur en de kale takken laten maar weer eens zien wat een goede waarnemer Escher is.

M.C. Escher heeft geen goede herinneringen aan zijn middelbare schooltijd in Arnhem. Wel aan afzonderlijke leraren, zoals zijn tekenleraar, maar niet aan de school in zijn geheel. Zijn vriendenclub met Jan van der Does de Willebois en diens oudere zus Fiet, Bas Kist, Roosje Ingen Housz en Conny Umbgrove sleurden hem door deze tijd.

Als je de wereld ervaart als een eeuwig doorlopend verhaal met herhalingen in variaties, dan is een vlakvulling een ideaal beeldmiddel om mee te werken. De vlakvulling is een zich herhalend motief waarvan de buitenlijnen steeds weer naadloos aansluiten.

"Ik ben druk bezig met het overdenken van een alleraardigste opdracht die de P.T.T. mij misschien wil geven." Dit schrijft Escher in juni 1967 aan zijn oudste zoon George in Canada. Na wat geharrewar zal hij de opdracht begin 1968 inderdaad krijgen. In de tussenliggende tijd heeft hij al wat motieven uitgeprobeerd.

Waarschijnlijk is de Collegiata di Santa Maria Maddalena, de kerk van het Italiaanse kustplaatsje Atrani een van de allerbekendste kerken uit het werk van M.C. Escher. Deze litho is misschien zelf niet eens zo bekend, maar het gebouw met de opvallende klokkentoren is wereldbekend uit de drie Metamorphosen.

Naast de verkoop van zijn prenten verdiende Escher geld met het uitvoeren van opdrachten. Zo ontwierp hij onder andere patronen voor een glazen plafond bij Philips, houten panelen voor het raadhuis van Leiden en een geveltableau voor een middelbare school in Den Haag. Vaak gebruikte hij op de een of andere manier een vlakvulling voor deze opdrachten.

De winter van 1935/1936 was voor Escher geen goede tijd. Bij Arthur, de tweede zoon, zijn in het voorjaar van 1935 tuberculosebacillen in het bloed gevonden. De gezondheid van George, de oudste zoon, laat ook te wensen over en dus werd na ampel beraad het besluit genomen om te vertrekken uit Rome. De heldere berglucht zal hen goed doen.

Op 12 juni 1924 trouwt Maurits Cornelis Escher met Giulietta Umiker, roepnaam Jetta, in het Italiaanse badplaatsje Viareggio, niet ver van Pisa. Vier dagen later, op 16 juni, vond op het dringende verzoek van Jetta een kerkelijke inzegening plaats in een kamer van een katholieke school. Twee Italiaanse nonnen waren getuigen.

Escher maakte toen hij in Italië verbleef ieder jaar in de lente een lange voettocht door een gebied in Italië. Lopen in de bergen was toen avontuurlijker dan nu. Soms ging hij alleen op pad, maar soms ook met een vriend of vrienden. Ze reisden als heren. Als er veel werd geklommen, huurden ze een lokale man met een pakezel of muildier.

Op 25 november 1950 dicteerde Ir. L.C. Kalff, de directeur artistieke zaken van Philips, een brief:
"Waarde Escher,
Drie en dertig jaar geleden tekenden wij samen de studenten-almanak van Delft vol. Sindsdien mocht ik niet meer het genoegen te hebben met je samen te komen, maar ik volgde wel jouw Metamorphose van aspirant architect tot grafisch kunstenaar. Ik kom thans bij je met een vraag die, naar ik hoop, je zal interesseren. Wij moeten met grote spoed een soort museum en ontvangstruimte inrichten in het oude fabriekje van 1891 voor het 60-jarig jubileum van Philips dat in Mei 1951 gevierd zal worden."

Door het werk van vader Escher woonde het gezin sinds 1903 in Arnhem aan de Utrechtsestraat 19. In 1912 wordt Mauk op de Lorentz HBS in de Schoolstraat geplaatst. In een interview in 1968 beschrijft Escher zijn middelbare schooltijd als de 'Arnhemse Hel'. Escher ging veel wandelen in de omgeving. Op zijn tochten zal hij vaak langs de spoorbrug over de Rijn bij Oosterbeek zijn gekomen.

De jonge Escher reist in 1922, nadat hij in Haarlem zijn opleiding tot graficus heeft afgemaakt, voor een tweede maal naar Italië. Een jaar eerder was hij door zijn ouders meegenomen naar Zuid-Frankrijk, vervolgens reisden ze verder naar Florence. Op 5 april 1922 vertrekt Escher nogmaals uit Arnhem naar Florence. Zijn beste vrienden, Jan van der Does de Willebois en Bas Kist, vergezellen hem.

Een van Eschers beroemdste prenten is Hand met spiegelende bol, een litho uit 1935. Vaak wordt het werk ook Zelfportret in bolspiegel genoemd. Wat is nu leuker dan juist in de kersttijd hier eens extra naar te kijken?

Escher was een wandelaar en een kijker zoals steeds weer blijkt. In de eerste Italiaanse jaren maakte hij ieder voorjaar een lange trektocht. Hij schreef zijn vriend Bas Kist dat hij dit nodig had om bij te komen van een jaar werken. Hij liep door de toen nog onherbergzame streken zoals de Abruzzen en Calabrië in het zuiden.