Hier haken we in op data uit het leven en werk van M.C. Escher, kriskras door de tijd maar toch actueel. Geniet het hele jaar door van achtergrondverhalen, anekdotes en weetjes over deze fascinerende kunstenaar.
De Franse filosoof, journalist, schrijver en Nobelprijswinnaar Albert Camus schreef zijn roman De pest in 1947. Het boek was een directe reactie op de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog. De ziekte zelf en het overwinnen ervan zijn een metafoor voor de strijd tegen de nazi’s, de bruine pest. In deze coronatijden is de oorlog in de meeste getroffen landen ver weg, maar verder zijn de parallellen tussen het boek en de bizarre werkelijkheid van 2020 opvallend groot. Escher heeft De pest, en ander werk van Camus, met veel aandacht gelezen. En ook nu staat het weer volop in de belangstelling.
Tijdens de oorlog had Escher wel wat anders aan zijn hoofd, maar na de bevrijding van mei 1945 ging de rem op zijn productiviteit en creativiteit eraf. Al was de start moeizaam. Hij moest wennen aan de vrijheid en hij beperkte zich in eerste instantie tot het afdrukken van oude prenten en de verkoop daarvan. Het eerste creatieve resultaat was de litho Balkon, die hij maakte in juli 1945.
De lente is hier, die laat zich niet tegenhouden door de problemen in de wereld. Daarom deze prent. Een kleine houtgravure van 44 x 99 mm, maar groots in visuele rijkdom. Deze houtsnede van een boom met vogels en een eekhoorn krijgt een bijzonder lading, omdat hij het hele beeld spiegelt. Door die spiegeling, het spel met vorm en restvorm en door het zwart-wit contrast is het eindresultaat zowel realistisch als abstract. Een ode aan de natuur in deze donkere tijden.
De Piano di Sant'Andrea is een historische plaats in de oude binnenstad van Genua, bovenop een heuvel met dezelfde naam. De Piano wordt begrensd door de torens van de Porta Soprana. In de middeleeuwen was dit de belangrijkste toegangspoort tot de stad. Aan de voet van de torens ligt het geboortehuis van Christoffel Columbus. Escher bezocht Genua en de Piano di Sant'Andrea in het voorjaar van 1936, toen hij (deels samen met zijn vrouw Jetta) een zeereis maakte over de Middellandse Zee. Een reis die hem veel genot en ook veel inspiratie opleverde. Hij maakte foto's en tekeningen die hij in het najaar en de winter daarop uitwerkte in hout of op steen. Zo maakt hij houtsneden van Venetië, Ancona, de toren van Pisa en van het vrachtschip waarmee ze reisden; houtgravures van Catania en Marseille en een litho van Nunziata op Sicilië. Ook vormde de reis een inspiratiebron voor een van zijn eerste optische illusies: Stilleven en straat. In februari 1937 maakte hij deze houtsnede van de Piano di Sant'Andrea.
Direct boven de wijk Trastevere, aan de westkant van de rivier de Tiber, rijst de Gianicolo (of Janiculum) uit boven de stad Rome. Deze heuvel biedt een geweldig uitzicht over de eeuwige stad en is een geliefde plek voor stadsbewoners. Dat moet het voor Escher ook zijn geweest, vooral het park rond de Villa Doria Pamphili. In dit grootste openbare park van Rome kon hij ontsnappen aan het lawaai en de drukte van de stad. Vanaf zijn woning aan de Via Alessandro Poerio was het nog geen half uur lopen. Hij maakt er foto's van het uitzicht. Deze verwerkt hij ook in prenten. Een daarvan is Sint Pieter [gezien] vanaf de Gianicolo [Rome] uit februari 1935.
Ontwikkeling I en Ontwikkeling II zijn de eerste prenten waarin Escher probeert een bevredigende vorm te vinden voor het concept 'oneindigheid'. Ze laten een ontwikkeling zien, maar ze maken er dus zelf ook onderdeel van uit. In oktober 1937 liet hij zijn verzameling vlakvullingen zien aan zijn broer Berend (ook wel Beer genoemd), hoogleraar geologie, mineralogie, paleontologie en kristallografie aan de Universiteit van Leiden. Eschers verzameling bestond deels uit kopieën van vlakvullingen die hij had nagetekend in het Alhambra (Granada) en de Mezquita (Córdoba), in het voorjaar van 1936. Het andere deel had hij zelf verzonnen. Hij was een jaar of tien jaar eerder al voorzichtig begonnen met het maken van vlakvullingen. Bij zijn vroege pogingen sneed hij een dierlijke vorm direct in het houtblok, waarna hij ze gespiegeld of gedraaid herhaalde op papier of stof.
Begin februari 1935 vertrokken Maurits en Jetta, samen met het bevriende echtpaar Leopold, naar de Abruzzen. Ze reisden met de bus van Rome naar de middeleeuwse hoofdstad van de regio: Aquila. Dat was goed te doen, het is ongeveer 120 kilometer. Daarna reisden ze door naar de Campo Imperatore, een hoogvlakte in het nationaal park Gran Sasso. Dit hoogste bergmassief van de Apennijnen is een van de oudste skigebieden van Italië: reeds in de jaren '20 werd hier geskied. Bij Escher leefde al een tijd het plan om met zijn gezin naar Zwitserland te verhuizen. Vanwege het opkomende fascisme in Italië en ook omdat de gezondheid van zijn zoons gebaat zou zijn bij de Zwitserse berglucht. Dit bezoek aan het skigebied kun je zien als een voorproefje.
In het universum van M.C. Escher heersen vooral harmonie, rust, orde en vrede. Disharmonie, onrust, wanorde en oorlog zijn ver weg of dienen als achtergrond voor de schoonheid op de voorgrond. Denk aan prenten als Tegenstelling (Orde en Chaos) en Kristal. Escher ziet de wereld als een eeuwigdurende strijd tussen deze uitersten. Als kunstenaar had hij de taak om de wereld te laten zien dat orde een vanzelfsprekendheid is, al lijkt die soms ver weg.
In het Escher-archief van het Kunstmuseum Den Haag (voormalig Gemeentemuseum) ligt een klein voorleesboekje uit 1898, Eschers geboortejaar. Hij las er veel uit voor aan zijn zonen. Gezien de publicatiedatum zou je je kunnen voorstellen dat zijn vader dat aan hem ook had gedaan. In het kinderboek staat een verhaal dat de inspiratie vormt voor een houtsnede uit januari 1928: Luchtkasteel.
In de periode dat het gezin Escher in het Zwitserse Cháteau-d'Oex woont, leert Maurits de schilder John Paschoud kennen. Op 6 januari 1937 opent hun gezamenlijke tentoonstelling in diens atelier.
Escher maakt er een affiche, een uitnodiging en een aankondiging voor. Hij gebruikt de kwasten en het palet van de schilder en het houtblok en de inktroller van de grafisch kunstenaar als beeldelementen, aangevuld met een bijzondere typografie. Op de expositie laat hij ook zien hoe je een houtsnede maakt. Op 11 januari houdt hij een demonstratie, zo is te lezen in zijn dagboek.